Gora

Goralılar, Kosova özerk bölgesi içinde varlık sürdüren bir topluluktur. Yugos-lavya devletinin dağılmasından sonra dikkatleri çeken bir topluluk haline gelmişlerdir. Herhangi bir etnik ve dini kimliğin öne çıkmadığı sosyalist bir rejim olan Yugoslavya içinde Goralılar kendi farklılıklarını tartışmaya açmak imkânını bulamamışlardır. Ancak Yugoslavya’nın tüm sosyalist bloğun çözülmesine paralel bir zaman diliminde ortadan kalkarak etnik kökenlere göre parçalanmasından sonra onlar da kendi kimliklerinin köken arayışı içerisine girmişlerdir.

Sahip oldukları nüfus sayısına bakıldığında, Goralıların önemsiz bir etnik topluluk olduğu düşünülebilir. Ancak son derece karmaşık Balkan coğrafyasında hiçbir etnik topluluğu önemsiz görmemiz mümkün değildir. Yüzyıllardır süren Batı dünya egemenliğinin dünya üzerinde kurmuş olduğu küresel ilişkilerin temeline bakıldığında bu durum çok daha iyi anlaşılacaktır. Burada hiç durmadan tüm coğrafyayı en ücra Kutup noktalarına kadar gezen ve her şeyi kodlayan bir çaba içinde olan Batılı antropologları anımsatmakla yetinelim1.

Kimlik ve aidiyet bir toplumu var eden onu diğer topluluklardan ayıran en önemli varoluş imkanıdır. Hiçbir toplum kendi farklılığını ve etnik kimliğinin ayrımına varamadan varlığını muhafaza edemez. Bugün için Goralılar ve aynı dil ve kültürü paylaşan Torbeş ve Pomaklar olmak üzere üç ayrı topluluk halinde olan bu etnik yapının nüfusunun da azımsanmayacak miktarda olduğu aşikardır.

Gora köylerinin çoğunluğu Kosova’da olmakla birlikte Arnavutluk ve Makedonya’ya dağılmış bir halde yaşayan Goralılar da bulunmaktadır. Ancak nüfuslarının bu kadar az bir yekun tutmasına rağmen büyük, küçük tüm güçlerin bu toplulukla ilişkileri ve onların etnik kimlikleri üzerindeki çalışmaları son derece dikkate değerdir. Burada Avrupa genelinde ve Balkanlarda yer alan bazı ülkelerin ve bilim çevrelerinin Gora ve Goralılara duydukları özel ilgi dikkat çekici ve bizim açımızdan da teşvik edicidir.

Toplumlar çok kolay değişmezler. Toplum ve toplulukların dış görünüşlerinde bir takım değişmeler yaşanmış olsa da onların gözeneklerine inildiğinde, toplumsal genetiğine bakıldığında bir çok şeyin çok eski zamanlardan beri yaşamaya devam ettiğine tanık oluruz. Buna toplumsal hafıza diyebiliriz.

Gora’da yürütmüş olduğumuz kısa çalışmalar neticesinde sözlü tarih çalışmalarında bulunarak bir türlü içinden çıkılamayan ve kimsenin doğrudan hüküm veremediği bu etnik topluluk üzerindeki sis perdesini bir nebze olsun aralamaya çalıştık. Ancak konunun bütün boyutları ile ortaya konulduğunu da ifade etmiyoruz. Bu yüzden çalışmamızı ilk tespitler başlığı altında ele almayı uygun gördük.

Yapılan çalışmalar temelde iki kısma ayrılmaktadır. Bir yanda maddi kültür unsurları olan ve bugün bile arazide ulaşma imkanı olan mezar, tarihi eser ve kalıntıların incelenmesini içeren bir boyut taşırken öte yandan insan unsurunu eksen alan örf adet ve geleneklere ilişkin yapılan çalışmalar da diğer boyutu oluşturmuştur.

Yürütmüş olduğumuz çalışma ile Gora’da yaşayan örf adet ve gelenekleri yaptığımız derinlemesine mülakatlar sonucunda köken akrabalıklarının olduğunu belirttikleri Orta Asya bozkır coğrafyasının topluluklarıyla gelenek, görenek ve töresi ile ne tür benzerlikler taşıdıklarını tespit etmek ve bu bilgiler ışığında Gora ve Goralılarla ilgili geçerli bilgilere ulaşmaya çaba gösterdik.

Sonraki ->

Toplumsal ve Kollektif Hafıza Olarak Örf ve Adet Taraması

Çalışmamız Kasım 2006 tarihinde Kosova Prizren Dragaş Beldesine Bağlı Gora köylerine yaptığımız ziyaret ile başlatıldı. Çalışma esnasına ziyaret etmiş olduğumuz bir çok köyde tüm topluluk kesimleri ile görüşme imkanı bulduk. Bu anlamda kadın, erkek, yaşlı genç dengesini gözeterek onlara başta kendilerini nasıl tanımladıklarından başlayarak, kültürel değerlerinden örf adetlerine varan bir çizgide bir çok sorular yönettik. Ancak konu ile daha derinlemesine bilgi sahibi olmak için Gora’lı aydınların da görüşlerine müracaat ettik.

Bu anlamda ilk etepta Abdullah Rahte, Abdullah Tatlıcı, Yahya Maznikar, Musa Djinjo (Dinç), Isa Mutas, Emrullah Redzeplari, Ramadan Redzeplari, Bayram Hoca, Enes Ensar, Esat Bekirovski gibi Gora’nın önde gelen aydınlarının görüşlerini de alarak, Gora örf ve adetleri konusunda tespitlerde bulunulmuştur. Bu ilk izlenimler bizde özellikle Türkiye’de ve Orta Asya’da Kazak ve Kırgız adetleriyle Gora’lılarınkiler arasında önemli benzerlik ve paralellikler olduğunu saptama imkanını vermiştir.

Örf adet taraması için yaptığımız mülakatlar sonucunda adet ve gelenekler bakımından özellikle Türkiye Türkleri ve Orta Asya’da Kazak ve Kırgız topluluklarının adetleriyle önemli benzerlik ve paralellikler tespit edilmiştir. Goralıların adetleri beş ana başlık altında ele alınacaktır.

Yemek ve sofra kültürü
Gora’da bir tarım kültürü geçmişinin olmadığı, köken itibariyle hayvancılığın daha baskın olduğu bir yaşama tarzına sahip oldukları görülmüştür. Baskın yaşama tarzları dikkate alındığında, Orta Asya Bozkır coğrafyasından Balkanlara göçmüş, geçmişinde göçerlik olan bir topluluk oldukları, mutfak kültürlerinde de kendini gösterir. Benzeri durum bugün Orta Asya’nın göçebe halkları olan Kazak ve Kırgızlarda da söz konusu olup yemek kültürleri büyük ölçüde hayvani gıda ağırlıklı beslenmeye dayanır2.

Goralıların yemek kültüründe yemekleri hayvani gıdalar daha ağır basar. Özellikle et, süt, peynir, tereyağı temelli beslenme, Türkiye’de ekşimik olarak bilinen özel yaptıkları peynir Goralıların en bilinen yemekleridir.

Goralılarda baba evin büyüğü olarak sofraya oturmadan ya da yemeğe başlamadan evin diğer üyeleri sofraya oturmaz ve yemeğe başlamaz.. Benzer davranış biçiminin Kazak, Kırgız ve Anadolu Türklerinde görmemiz mümkündür3.

Doğumla ilgili adetler
Goralılar, bebek doğduğunda eğer akşam doğduysa, doğumunun ilanı sabah vaktine bırakılır. Bebek doğduğunda onu tuzlu suyla yıkarlar. Aynı adet Anadolu Türklerinde yaygın bir şekilde uygulanmaktadır4.
Bebeğin doğumu münasebetiyle, eğer ailenin hali vakti yerindeyse, küçük baş hayvan kesilebilir. Bu adetin benzerine Kazaklarda da yaygın bir şekilde rastlanır.
Bebek doğduğu gün o ailede düğün başlar, şerefine büyük baş hayvan kesilir. Akşamüstü eve köyün genç kızları ve delikanlılar toplanıp bebek bekçiliği yaparlar5.
Goralılarda erkek çocuk daha fazla tercih sebebidir. Bu eğilim, Anadolu ve Orta Asya Türk topluluklarında da görülür. Neslin devamı ve Ocağın tüttürülmesi düşüncesi ön plandadır6. Ancak, erkek çocuğun daha çok tercih edilmesi, sadece Anadolu ve Orta Asya’ya has bir olgu değildir. Dünyanın başka yerlerinde de yaygın olduğunu ifade edebiliriz.
Goralılar bebeğin doğumunun 40.gününde yemek daveti verir, mevlit okuturlar. Ayrıca, hediyeler ve bahşişler dağıtırlar. Kazaklar ise, ise erkek çocuğun 37–39. gününde kız çocuğun ise 42–44. gününde kırkını yapar ve yemek daveti verir, bunun için bir küçükbaş hayvan keserler7. Goralılar, bebeğe kırkından sonra nazar değmesin diye boncuk ya da altın nazarlık takarken, aynı şekilde Anadolu’da bebeğe ve çocuklara nazarlık takma son derece yaygın bir gelenektir8.
Goralılarda evin en yaşlı kadını bebeği beşiğe yatırır. Kazaklarda ise, bebek kırkından çıktıktan sonra onun dedesi ile ninesi veya ana babası tüm komşu ve köyleri toplar ve beşiğe yatırma töreni yaparlar. Beşik üzerine yedi türlü temiz ve değerli eşya konulur. Bebeği beşiğe yaşlı ve tecrübeli kadınlar yatırır9.

Goralılarda lohusa kadınlar bir kemerle bellerini bağlarlar. Lohusalık 42 gün sürer, lohusa kadının hastalanmasın diye üzerine düşerler. Benzeri adete Türkiye ve Orta Asya Türklerinde rastlamak mümkündür. Bu anlamda Anadolu’da “lohusanın kırk gün mezarı açıktır” ifadesi Anadolu Türklüğünde konunun benzerliğini vurgulamaktadır.

Çocuğun ilk konuşması da önemli bir sevinç kaynağıdır. Goralılar çocuk ilk defa konuşmaya başladığında hediyeler verirler. Kazaklarda ise, bu durum önemli bir sevinç kaynağı olup daha geniş çerçeveli ritüellerle kutlanır. Çocuk konuşmaya yeni başladığı zaman çabuk konuşsun arzusuyla konuşma töreni yapılır. Koyunlar kesilir, çocuğa koyun dili yedirilir. Sonra çocuk kurutulmuş koyun bağırsağıyla bağlanır ve ondan konuşacağına dair yemin istenir ve o da üç defa konuşacağım diye söz verir10. Burada önemli bir ayrıntıya dikkati çekmek gerekirse, Kazaklar çocuğa koyun dilini çocuk akıcı konuşsun diye yedirirken, Goralılar koyun dilini kekeme olan çocuklara akıcı konuşsun diye emdirirler.

Goralılarda iki ablası ölen erkek çocuğun kulağına ölmesin diye küpe takılır. Çok eskiden bebeğin ağzına ihtiyar kadınlar tükürük sürerlerdi.
Goralılarda bebeğin kesilen saç ve tırnakları saklanır. Ayrıca her kim olursa olsun bütün kesilen tırnaklar toprağa gömülür. Benzeri şekilde Kazaklarda bebeğin saçı ve tırnağı kısaltıldıktan sonra saç beze sarılır ve muskaya konularak sağ omzuna takılır. Tırnağı ise toprağa gömülür. Genelde çocuğun saçının toprağa atılmadığı, kimsenin geçmediği ıssız yerlere gömüldüğü görülür11.
Goralılar bebeğin saçını tıraş ederler, ancak başında bir perçem bırakırlar.
Bebek kız ise, perçemine boncuk takılır. Kazaklar, erkek çocuk olduğunda, eskiden nazar değmesin diye onun saçlarını kesip kafasının tam ortasında bir tutam saç bırakıyorlardı. Bu saç zamanla uzadığında çeşitli boncuklarla ve değerli taşlarla süslenerek örülüyordu. Bu perçem gibi saç kuyruğuna aydar denilmekteydi12.
Başta perçem bırakma, sadece Goralı ve Kazaklara özgü bir olay değildir. Orta Asya’da yaygın olan bu âdetin bir uzantısı olarak Orta Anadolu’da bazı Yörük topluluklarında erkekler, başlarında sadece perçem ile dolaşırlar13.

Göbeğe iki düğüm atılır. Goralılarda çocuğa isim vermede evin en büyüğü olan dede önceliklidir. Anadolu’da da aynı şekilde çocuğa ismi evin büyüğü verir14. Kazaklar da ise, göçebe hayatının gereği olarak daha iç içe toplu yaşama tarzı nedeniyle, çocuğa isim vermede öncelik o beldenin büyüğüne ya da komşu ilçenin büyüğüne aittir15.

Sünnet adeti, Islamlaşma süreciyle birlikte, Türklerin ve diğer bir çok Müslüman topluluğun kültürüne giren bir unsurdur. Goralılarda sünnet yaşı 5-7 yaş arasıdır. en geç 7 yaşında çocuğun sünnet ettirildiği görülmektedir. Okula gitmeden sünnet ettirmek tercih edilir. Genelde sünnet Haziran Eylül arası yapılır.
Erkek çocuğun sünnet derisi saklanır. Kazaklarda sünnet için en uygun yaş olarak 5, 7 veya 9 yaşları belirlenmiştir. Kazaklar çocuklarını genellikle yaz sonları veya sonbahar başlarında sünnet etmektedirler16.

Her bir Goralı yedi göbek atasının adlarını bilmek durumundadır. Aynı şekilde Kazaklarda ve diğer Orta Asyalı topluluklarda aynı durum geçerlidir. Çocuk 7-9 yaşlarına geldiğinde ona baba tarafından başlayıp tüm akrabaları, anne tarafından akrabaları, dedeleri, tüm şeceresi öğretilir. Çocuğa yedi ceddini öğretmek her babanın başlıca görevidir17. Dikkat çekici olanı Goralı ailelerin yedi kuşak öncesine kadar atalarının isimlerini bilmekle beraber, Arslan, Demir, Turan gibi Türkçe isimlerin varlığına rastlanmasıdır. Bu isimlerin varlığı Islam öncesi dönemden bakiye kaldıkları düşüncesini çağrıştırmaktadır.

Sonraki ->

ve Düğün Adetleri

Goralılarda aile birliği erkek egemen bir yapıya sahiptir. Büyük geniş aile yaygındır. Bu yönüyle başta Kazak aile yapısı olmak üzere Orta Asya Türklerinin aile yapılarıyla örtüşmektedir. Anadolu’da da geleneksel aile yapısında babaya saygı ve baba otoritesi son derece güçlüdür. Bu durumu, yapılan birçok araştırmada olduğu gibi, Nermin Erdentuğ’un Hal Köyü araştırmasında da görmek mümkündür18. Kazaklarda ise ataerkil özellikleri ağır basan bir aile yapısı söz konusudur. Ailenin yükü kadınların sırtındadır; aile içinde babanın yani erkeğin sözü geçerlidir. Baba yoksa erkek kardeşlerin büyüğü onun yerini alır, erkek çocuklar küçükse veya yoksa urug’dan başka erkekler aileyi himaye ederler ve aile üzerinde söz sahibi konumuna geçerler19. Kazaklarda kadının sözünü dinlemek iyi karşılanmayıp Dünyadaki en ağır günahlardan biri olarak görülür20.
Benzer ataerkil özellikler Kırgız, Altay, Özbek, Türkmen topluluklarında da mevcuttur. Ancak, bu topluluklardaki ataerkilliği Mehmet Eröz ve bazı sosyal bilimcilerimiz, eski Roma ve Yunan aile yapılarına göre, kendine özgü zayıf bir ataerkillik olarak yorumlamaktadır21.

Goralılarda kız kaçırma şeklindeki evliliklerin eskiden daha yaygın olduğu belirtilmiştir. Kız kaçırma Altay ve Yakut Türklerinde son zamanlara kadar evliliğin meşruiyeti için gerekli bir ritüeldi22. Orta Asya ve Anadolu’daki Türk topluluklarında rastlanan kız kaçırma olayı, evlilik kastıyla gerçekleştiğinde hoşgörüyle karşılanan bir adettir. Erdentuğ kız kaçırma şeklinde evlenmenin Türkiye’de yaygın bir evlenme şekli olduğunu ifade etmektedir23. Keza Kazaklarda da, yasaklanmasına rağmen, günümüzde çok sık vuku bulan bir evlilik şeklidir24.

Gora düğünleriyle Orta Asya ve Anadolu’daki düğün ritüelleri arasında bazı ayrıntılar dışında pek bir farklılık yoktur. Gora’da düğünlerde çift davul çalınır, zenginlik arttıkça davul ve zurna sayısı 4’e çıkar. Çift davul çalma geleneğine Anadolu’nun bazı yörelerinde de rastlanır25. Gora düğünleriyle Anadolu ve Orta Asya düğünleri arasındaki bazı benzerliklere örnek vermek gerekirse, damadın zifaf odasına girerken yumruklanma ya da dövülme adeti ki buna Anadolu’nun bir çok yerinde rastlanır26. Gelinin başına saçı saçma adeti (saçı pirinç, şeker ve buğday olabilir.) bu gelenek Anadolu ve Orta Asya Türk topluluklarında yaygın olan bir adettir. Kırgızlarda saçıya “çaçıla” denilmektedir27. Erdentuğ’un da belirttiği üzere saçı (fındık, para, buğdağ, üzüm, gibi ) adeti Anadolu düğünlerinde görülür28. Osman Yorulmaz’ın tespitlerine göre saçı geleneğinin Kazaklarda bir farklı uygulaması daha vardır ki, damat kayın enesini ziyarete gittiğinde çadıra girerken kayın enesi üzerine kayısı, ceviz vs. kuruyemiş saçar ki, bu âdete “şaşu” (saçma) denilmektedir29.

Evlenen kız ata binip atla kocasının evine yakın akrabalarının takibinde gider. Gelin ve damat tarafları çeşitli vesilerle birbirleriyle hediyeleşirler. Yakın akrabalarda bu hediyeleşmeden faydalanır. Ancak, hediye vermede ağırlık damat tarafındadır. Bu hediyeleşme âdeti sadece Goralılarda değil, Anadolu ve Orta Asya Türk topluluklarında mevcuttur. Bir diğer önemli benzerlik ise, Goralılarda başlık (kalın) parasının varlığıdır, eskiden daha yaygın olan bu adet bugün giderek ortadan kalkmaya yüz tutmuştur. Başlık ya da kalın bütün Türk topluluklarında yaygın bir uygulamaydı.

Evlenmede son derece önemli bir gelenektir. Başlık parasının en yaygın olduğu coğrafya Orta Asya’dır. Bu gelenek birçok topluluğa Bozkır halklarından geçmiştir. Kazaklarda evlilik kalıñmal (başlık) üzerine kuruludur. Evlenecek erkekler zengin olsun fakir olsun mutlak surette az veya çok kalıñmal vermek zorundadırlar. Bu anlamda kalıñmal evliliğin meşruiyet kaynağı gibidir. Kalıñmal miktarı hakkında anlaşma sağlanmadan taraflar arasında evlilik bağlamında bir ilişkiden söz edilemez30. N. Erdentuğ’un da belirttiği gibi, başlık parası Anadolu’nun büyük bir bölümünde yaygın bir adet olarak hükmünü sürdürmüşken31.

Anadolu’daki Yörük/Türkmen topluluklarında da eski ve köklü bir gelenek olarak varlığı gözlemlenmiştir32. Ayrıca başlık parasından kaçınmak isteyen fakir aileler karşılıklı dünürleşme
yoluna gidebiliyorlardı. Gora’da rastlanan bu adete aynı zamanda Kazaklarda da rastlanılmakta33. N. Erdentuğ’un tespitleriyle Türkiye’de de bazı aileler tarafından karşılıklı mübadele şeklinde uygulandığı görülmektedir34.

Goralılarda geçmişte leviratus tarzı evliliğin uygulandığı belirtilmiştir. Bu tarz evlilikte ölen erkek kardeşin eşiyle büyük ağabey ya da küçük erkek kardeş evlenebilmektedir. Aynı şekilde bu evlilik şekli hem Anadolu’da35 hem de Orta Asya’da rastlanan bir evlilik türüdür. Kazaklarda genç ve güzel kadınların kocaları öldüğünde, kadın, dul kalsa da anne babasının evine dönmüyor, ölen adamın küçük veya büyük kardeşi veya yakın erkek akrabasına eş oluyordu36. Goralılarda evliliğin yedi göbek öteden akrabalık mesafesi olan aileler arasında gerçekleştirilmesi bir töre gereği iken, bugün bazı Goralıların ifadesiyle kız bulma sıkıntısı nedeniyle, bu kuralın 3 göbeğe kadar düştüğü belirtilmiştir. Bu evlilik biçimi (dıştan evlilik-egzogami), Oğuz Türklerinin dışında Kazaklar, Kırgızlar, Başkurtlar, Altaylılar, Yakutlar, Uygurlar ve diğer Türk topluluklarında caridir. Oğuz Türklerinde ise, yani Özbekler ve Türkmenlerde (içten evlilikendogami) yakın akrabalar arasında evlilik caiz görülür37. Bu nedenle Anadolu’da akraba evliliği hoşgörüyle karşılanan bir olgudur. Ancak, Türkiye, Özbekistan ve Türkmenistan dışındaki Türk topluluklarında hoşgörüyle bakılmaz.
Örneğin Kazaklar yedi kuşak geçmeden akraba arasındaki evlilikleri helal görmezler38. Tezcan’ın kaydettiklerine göre, Türkiye’de akraba evlilikleri daha ziyade Doğu ve Güney Doğu Anadolu’da yaygınken, bazı yörelerde yedi göbek öteden evlenme geleneğine de tesadüf edilir. İ.Yasa bir göçmen köyü olan Ankara Taşpınar köyü’nde benzeri bir geleneğin varlığına dikkat çekmiştir39.
Türkmenistan ve Özbekistan’da ise, yakın akraba evliliği Anadolu’daki kadar yaygın bir olgu değildir. Türkmenler, yakın akrabaları ile kız alıp verdiklerinde erkek tarafı kıza baba tarafından ve kız tarafı erkek tarafına anne tarafından akraba olduğu takdirde nikâh yerinde görülürken, kız kardeşin oğlu dayı kızıyla evlenilmesine caiz gözüyle bakılmamaktadır. Bu nedenle, yakın akraba evliliğinde aşılmaması gereken belirli sınırları vardır. Türkmenlerde “dayı” yedi atanın yerini tutar anlayışı hakimdir40.

Mehmet Eröz’ün görüşüne göre, Anadolu’ya yerleşen Türk toplulukları kendilerini yabancı unsurlardan koruyabilmek için içten evliliğe/akraba evliliğine içten evliliğe yönelmişlerdir41. Keza aynı gelenek Nermin Erdentuğ’un Elazığ’a bağlı Hal Köyü’nde gerçekleştirdiği araştırmada öncelikli ve yaygın bir şekilde tespit edilirken42, Antalya Yörüklerinde de yaygın olmasa da sürdürülmektedir43. Erdentuğ ayrıca leviratus türü evlenmeye Anadolu’nun birçok yerinde rastlanıldığını belirtmektedir44. Her ne kadar M. Eröz içten evlenmeyi ya da akraba evliliğini yabancı unsurlarla karışmamak endişesine bağlamışsa da Islamlaşma sonrası Arap unsurlarla daha yoğun ilişkiye giren Türk topluluklarının bu geleneği onlardan aldıkları da belirtilebilir. İlginç olanı, Balkanlardaki Türkler Anadolu kökenli olmakla birlikte, akraba evliliğinin tasvip edilmemesidir.
Ölümle ilgili adetler Goralılarda bir ölüm vuku bulduğunda, ölü evinde ocak yanmaz. Yemeği komşular getirir.Yedinci günde helva dağıtılır. Ayrıca ölü evinin kapısının önüne sandalye konulur ve üzerine havlu atılır. Ölünün yedisine kadar okunur. 40, 52. sene-i devriyesinde yemek verilir.

Ölünün ardından Yasin ve Mevlüt okutma adeti Gora’da halen devam etmektedir. 40. gecede camide yapılan duanın ardından şeker dağıtma adeti ile Anadolu’daki uygulama çok benzerdir. Bu bakımdan ölümle ilgili adetlerde de Anadolu ve Orta Asya Türk topluluklarıyla önemli benzerliklerin varlığına şahit olunmaktadır. Aynı şekilde Elazığ’a bağlı Hal köyünde ölü çıkan evde 1 hafta yemek pişmez, akraba ve komşular gönderir45. Kazaklarda ise ölünün canı için yedi gün çörek dağıtılır, Helva dökülür, ve ölü çıkan eve ertesi gün ekmek ve yemek gönderilir. Ayrıca, ölümden üç, yedi, kırk, yüz gün ve bir yıl sonra özel yemek verilir46.

Goralılarda ölü kadınsa kadın erkekse erkek cenazeyi bekler. Aynı âdete Erdentuğ’un Hal Köyü araştırmasında da rastlamaktayız47. Ölünün üzerine bıçak ya da makas konur. Bu adet, Anadolu’da ve bazı Orta Asya topluluklarında da görülür. Goralılarda görülen diğer ölümle ilgili adetler olarak ölünün üzerinden hayvanın geçmesi engellenmesi ve ölümünden bir yıl sonra ölünün elbise ve eşyasının dağıtılmasıdır.

Ayrıca, türbeye ve ağaca elbisesinde bir iplik bağlama adeti var. Kimisi ceketini, hastalığını ağaca bırakıp kendini iyileştirmesi için ağaca asar. Yaz ortasında Ağustosta türbeler ziyaret edilir. Arife ve bayramlarda mezar ziyareti vardır. Mezar ziyaretlerine sadece erkekler gider. Bu adetlerinde Anadolu ve Orta Asya Türk topluluklarında aynı ve benzerlerine rastlanılır. Gora’da dikkat çekici etnolojik araştırma bakımından önem taşıyan diğer bir gelenek ise, mezar taşlarına ailevi ya da sülale tamgalarının işlenmesidir. Aynı âdetin benzerini Kazaklarda bulabilmekteyiz. Ölen kişinin akrabaları, onun mezarlarını yapar ve belgi koyarlar. Belginin üzerine ölen kişinin ismi, yaşı, kabilesi ve tayfası, yazılır, varsa kabile belgisi konulur48.

Diğer Adetler
Goralılardaki tespit edebildiğimiz diğer adetler aşağıdaki şekilde sayılabiliriz. Bu adetlerin aynısına ya da benzerine Orta Asya ve Anadolu Türk topluluklarında rastlamak mümkündür.
Goralılarda misafir boş gönderilmez, azık ya da elbise verilir. Kazaklarda ise, gelenek gereği misafir, ev sahibinin atı, silahı ve köpeğinden başka her şeyini isteyebilir. Ev sahibi ise misafirin istediğini verip onu uğurlar49. Misafir geldiğinde gelin sofraya oturmaz. Evin erkeği ve yaşlı annesi oturur. Misafir eşiğe basarsa hakaret sayılır.

Anadolu’nun başta Erzurum olmak üzere belli yörelerinde ve Orta Asya topluluklarında görülen cirit oyununa Goralılarda da rastlanır.
Goralılar da geceleri borç para alınıp verilmez. Para alışverişi sabah yapılır.
Geceleri tırnak kesilmez. Çatı altında ve eşikte oturulmaz. Cinler ve perilerin kuytu yerlerde barındığına inanılır.

Gora’da Sultan Nevruz Mart Ayında kutlanır. Nevruz Bayramı Bozkır halklarına özgüdür. Her ne kadar bazı sosyal bilimciler Nevruzu Kuzey Avrupa yarımküresinin geneline ait bir bayram olarak görseler de, bu kutlamanın sosyolojik açıdan açıklaması yaşama tarzı ile mevsimsel döngüsellik arasında ilişki kurularak yapılabilir. Bozkır coğrafyasında bayram ve şenlikler, belli bir mevsimsel döngüye atfen kutlanırlar. Bu mevsimsel döngünün o topluluğun yaşama tarzı için bir anlam ifade etmesi gerekir. Mart Ayının sonları baharın uyandığı hayvanların otlaklara çıkmaya başlayacağı bir mevsimsel döngüyü ifade eder. Bu münasebetle, bozkır coğrafyasında yaşayan göçebe topluluklar için toplumsal bir anlamı olan Nevruz’un kutlama geleneğinin Türk ve Moğol topluluklarından diğer topluluklara geçmesi kuvvetle muhtemeldir. Keza, Curcevden (hıdrellez) Gora’da çok ihtişamlı kutlanır. Çünkü Mayıs başı daha yüksek yerlere yaylaklardan yaylalara sürülerle hareket etme zamanıdır. Bu mevsimsel döngü de törenle kutlanır. Aynı şekilde bu şenliğin kaynağı göçer yaşama tarzıdır.

Goralılar, su verirken bir elini göğsüne koyarlar. Abdest aldıktan sonra lavabodan çıktıktan sonra elde peşkirle beklenir. Bu adetlere Anadolu ve Orta Asya topluluklarında da rastlamaktayız.
Kadın çarşıya gitmez, yıllık erzak çarşıdan alınır, Kadın erkeği görünce sırtını döner ve yüzünü kapatır. Bu adette Islamlaşma sonrası medrese etkisi çok açık bir şekilde belirgindir. Goralılar açık bir şekilde görülen medrese etkisi nedeniyle, yüzyıllar öncesine dayanan Islam öncesi birçok adet ve geleneği, bid’at olduğu gerekçesiyle terk etmiş olabilirler.

Goralılar Ay tutulduğunda Kur’an okurlar. Ay tutulması esnasında, silâh atmak, teneke çalmak, gürültü çıkarmak ve Islâmiyet ile birlikte ise dualar etmek, Türk dünyasının bir çok yerinde bilinegelmektedir. Goralılar ile Kazak halkının ortak bazı inanışlarına aşağıdaki örnekler, Gora halkı ile Orta Asya halkları arasındaki kültürel akrabalığın önemli delillerini teşkil eder50. Bu inanışların, birçoğuna diğer Türk topluluklarında da rastlanır.

Genel Değerlendirme
Yukarıda belirtilen, yemek ve sofra kültürü, doğum, düğün, ölüm ve diğer adetlerle halk inanışları bakımından Goralılarla hem Anadolu hem de Orta Asya Türk topluluklarıyla karşılaştırıldığında büyük benzerlikler ve aynılıklar hemen göze çarpar. Burada belki de en temel farklılık, Anadolu’da endogamik/içten evliğe hoşgörü ile bakılırken, Orta Asya ve Balkanlarda egzogamik/dıştan evliliğin tercih edilmesidir.

Ataerkil evlilik geleneğinde, dıştan evlilik, kız kaçırma, başlık/kalın ve levirat türü evlilik yer alır. Türköne, Inan’dan aktardığına göre, Türklerde dıştan evlilik iki boyun birbirinden kız alıp vermesi şeklinde gerçekleşir. Hiçbir kabile kendi dahilinden evlenmez. Bugün de bu geleneğin kalıntılarının devam ettiği gözlemlenmektedir51.
Ögel’e göre, Levirat türü evlilikte ise, kendisi için başlık/kalın ödenen gelinin, erkek ailesinin malı haline gelmesi söz konusudur. Ölen kardeşin karısına ödenen kalın da bütün ailenin miras payı olduğundan dul kalan yenge, bekar erkek kardeşle evlendirilmektedir52.

Türköne’nin kaydettiği ve Ziya Gökalp’in de Şecere-i Türkî’den aktardığıyla, Uygurların çiftçi, çoban ve avcı olarak üç gruba ayrıldığı, sürü sahiplerinin kalınbaşlık karşılığı avcı topluluğun kızlarını alıp kendi obalarına götürdüklerini ifade etmekte, bu olguyu başlığın kaynağı olarak göstermektedir53. Robert Briffault, anayerli evlilikleri bir hizmet evliliği olarak ortaya çıktığını, ancak, bu hizmetin karşılığı olarak başlık parasının devreye girdiğini, anayerli evliliklerde koca eşini evinde ziyaret ederken, başlığın kocanın karısını evinden ayırarak kendi evine götürmesinin bir bedeli olarak ortaya çıktığını öne sürmektedir54. Hint-Avrupa topluluklarında, başlık parası yerine drahoma vardır, drahoma, kız tarafının erkek tarafına ödenen evlilik bedelinin adıdır. Dolayısıyla, Avrupa kıtasına özellikle Balkanlara başlık/kalın parası Bozkır coğrafyasından yani Orta Asya’dan göçen halklar tarafından getirilmiştir. Bu adet, bazı Hint Avrupa kökenli halklarda görülüyorsa, bunun nedeni, zaman içerisinde bozkırlı göçebe halklarla girdikleri etkileşim olmalıdır. Çünkü başlık/kalın geleneği, genelde ne bir Hint-Avrupa özelde ise ne de bir Slav geleneğidir.

Slavlar köken itibariyle tarımla uğraşan topluluklardır. M.S. 5. yüzyıldan 13. Yüzyıla kadar Orta Asya coğrafyasından Balkanlara yığınlar halinde göçler gerçekleşmiş, Bozkır kökenli büyük bir nüfus birikimi söz konusu olmuştur. Özellikle, göçebe kökenli Avar ve Bul-ogur (Bulgar) Türkleri, verimli bir tarım coğrafyası özelliğine sahip Balkanlarda Slavların tarım tecrübesinden istifade edebilmek için, onları tarım alanlarında istihdam etmişler, ancak, zamanla onlarla karışarak Slav dillini benimseyip Hıristiyanlaşmışlar, sonuçta asimile olmuşlardır55. Bugün 8 yüzyılı içine alan bir zaman sürecinde Orta Asya’dan Balkanlara göçen hiçbir Türk dilli topluluk kalmamıştır. Bunun istisnası Macarlardır. Macar Kimliğinin ve dilinin korunmasında Osmanlı yönetim ve desteğinin büyük önemine ünlü Macar tarihçi S. Takats dikkati çekmektedir56.
Hayvancılıkla uğraşan toplulukların kökeni Bozkır coğrafyası yani Orta Asya’dır.

Etnik yapılarla yaşama tarzı arasında göz ardı edilemeyecek bir ilişki söz konusudur. Örneğin Güney Balkanlarda Slav topluluklarında ortaya çıkan Zadruga tipi aile, bu toplulukların tarım temelli yaşama tarzlarından kaynaklanır.
Zamanla Slav dilli hale gelen bir çok Balkan topluluğu, Slav unsurlarla etkileşim sonucu bu hale gelmişler, çevrede yer alan etnik unsurlarla yüzyıllar boyu süren yoğun etkileşim, kendi dillerini devam ettirmelerini sağlayacak ortamı ortadan kaldırmış olmalıdır.

Gora dili üzerine ciddi hiçbir araştırma yapılmamıştır. İlk bakışta, Gorançe, bir Slav dili olmaktan ziyade, gerek kelimeler gerekse dil yapısı açısından Slav dilleriyle Türkçenin bir karışımı olan karma bir dil özelliği göstermektedir.

Goralıların bulunduğu coğrafya dikkate alındığında, yaşama tarzı ve kültürel değerler itibariyle Slav unsurlarla bağları bulunmamaktadır. Ancak yaşadıkları coğrafyada Slav topluluklarla Slav dilli bir çevrede yoğun etkileşimde bulunmaları, dillerinin karma bir dile dönüştüğü intibaını vermektedir.

Goralılar, aynı zamanda Torbeş ve Pomak adlarıyla anılan Balkanların diğer topluluklarıyla ortak dil ve kültüre sahiptirler, Sırp bilim çevrelerinin Goralı kavramını kabul etmedikleri onlara Pomak adını verdikleri söylenmektedir.
Ancak, aynı etnik topluluğun üç ayrı adı olamaz, dolayısıyla Goralı, Torbeş ve Pomak adları, onlara çevrelerinde yer alan muhtemelen Slav topluluklar tarafından verildiği ve gerçek etnik adları olan Orta Asya’dan bu coğrafyaya taşıdıkları boy adlarının unutulduğu kanaatindeyiz. Buna rağmen, mezar taşlarındaki belgi ve tamgalar, birer maddi delil olarak kökenlerinin hangi Türk boylarına ait olduğunu bizlere söylemektedir.

Goralılar üzerlerinde yürütülen tüm farklı etnik kategorilendirme çabalarına rağmen büyük bir çoğunlukla kendilerini Türk olarak tanımlamaktadırlar. Bu son derece önemli bir aidiyet ilişkisidir. Nitekim bugün için Türkçe’yi ana dil olarak uzun yüzyıllardan beri konuşmamış ve Slavik dillerin tesiri ile çok uzun yüzyıllar önce dillerini kaybetmiş olmalarına rağmen çoğunluk itibariyle kendilerini Türk kimliğine ait hissettikleri tarafımızdan tespit edilmiştir. Gora daha önce yapılan çalışmalara göre Balkanlarda çok uzun bir zaman diliminden beri var olan bir bölgedir. Bu bölgede yaşayan insanların bizce en önemli özelliği kendilerini çevrelerinde yer alan diğer etnik toplulukların hiçbirine dahil etmemeleridir.

Kendi etnik aidiyetlerini ortaya koyarken sahip oldukları dini inanç da kimliklerini belirlemede tek başına yeterli olmamaktadır. Nitekim bu bölgede yaşayan Boşnak ve Arnavutlarla aynı dine (İslam’a) mensup olsalar da onlarla bir etnik aidiyet bağı kurmamaktadırlar.

Gora bölgesi üzerinde yürütmüş olduğumuz saha çalışması ve konunun teorik zeminde tartışılmasından sonra ulaşmış olduğumuz ilk bulguları bu şekilde değerlendirip bu deneyimden edindiğimiz bilgilerin ileriki çalışmalarımız için önemli bir kalkış noktası sağlayacağı kanaatindeyiz.